Fındık, Fagales takımı Betulaceae familyası Corylaea alt familyası Corylus cinsine girer. Fındığın Dünya üzerinde en geniş yayılma alanına sahip olan türü Corylus avellana L. olup yaygın yetiştiriciliği yapılan kültür çeşitleri “Avrupa fındığı” olarak isimlendirilir. Corylus colurna L. türü ise “Türk fındığı” olarak adlandırılır.
2019 yılı FAO verilerine göre dünya fındık üretimi 1125178 ton, üretim alanı 1000221 ha ve ortalama verim değeri ise 112,5 kg/ha’ dır. Türkiye 776.000 ton üretim ve 734 bin ha alan ile dünya üretiminde ana üretici ülke durumundadır. Türkiye'de fındık üretimi Ordu ili başta olmak üzere ülkenin kuzeyinde Karadeniz bölgesinde yapılmaktadır.
İhracat rakamları dikkate alındığında fındık, Türkiye'nin tarım ürünleri ihracatı içinde %15-20, toplam ihracat değeri içinde ise %2 paya sahiptir.
Fındığın kültür tarihi çok eski yıllara dayanmaktadır. Bilinen en eski kaynak olarak milattan önce 2838 yılında Uygur destanlarında fındıktan bahsedilmektedir. Yine Anadolu, fındığın anavatanı ve kültür tarihinin başladığı yer olarak bilinmektedir. Son arkeolojik kazılarda Kayseri kültepe'de milattan önce 1950-1830 yıllarına ait olduğu düşünülen fındık kabukları bulunmuş olup bu bulgular bölgede fındık ticaretinin yapıldığı kanıtlar niteliktedir.
Fındığın kültür çeşitleri Anadolu'dan Yunanistan ve İtalya'ya götürülmüş, sonraki yıllarda Amerika kıtasına ulaştırılmıştır. Evliya Çelebi seyahatnamesinde Trabzon vilayetinin fındık ile kaplı ve barış ağacı olduğu ifade edilmektedir.
İtalya Türkiye'den sonra ikinci büyük üretici ülkedir. 79.000 hektar üretim alanına ve ortalama 120.000 ton üretim miktarına sahiptir. İtalya Dünya fındık üretiminin yaklaşık %10'unu üretmektedir. İtalya'da en fazla Viterbo, Avellino ve Piemont bölgesinde yetiştiricilik yapılmaktadır. Ortalama verim 124 kg/ha’ dır. Ayrıca İtalya önemli fındık ithalatçı ülke durumundadır.
Azerbaycan üretim miktarı üretim alanı bakımından dünya üçüncüsü durumundadır. Üretim miktarı 53.000 ton ve üretim alanı 43.000 hektardır. Fındık üretimi ülkenin kuzeybatısında yoğunlaşmıştır.
ABD ise dünya üretim miktarında beşinci, Şili ise altıncı sırada yer almaktadır. Son 20 yıla kadar İspanya ana fındık üretici ülkelerden biriydi. Fakat son yıllarda ürettiğimiz ciddi düşüşler yaşanmıştır. Üretim miktarı 20.000 tondan 12.000 tona gerilemiştir. Bu rakamlar dünya fındık üretiminin sadece yüzde birini teşkil etmektedir.
Diğer önemli fındık üreten ülkeler Çin, Gürcistan, İran, Fransa'dır. Son yıllarda Şili, Gürcistan, Çin ve Romanya'da yeni bahçeler kurulmaya başlanmıştır. Bu yeni tesis bahçelerde fındık kalitesini ve verimini arttıran modern teknikler kullanılmaktadır.
Avrupa'da fındık tarımı, Avrupa birliği'nin tarım politikaları tarafından desteklenmekte, ödemeler Avrupa tarımsal rehberi ve garanti fonu tarafından finanse edilmektedir. Türkiye'de fındık politikası ve fiyatlar serbest piyasa koşulları ve Toprak mahsulleri ofisi tarafından müdahale alımları ile oluşturulmaktadır.
Dünyada fındık üretiminde bazı çeşitler öne çıkmıştır. Türkiye'de “Tombul”, “Palaz”, “Foşa” ve “Çakıldak”; İtalya'da “Tonda gentile romana”, “tonda di giffoni”; İspanya'da “negret” yetiştirilen önemli fındık çeşitleridir.
Türkiye'de fındık, kuzeyde, Karadeniz Bölgesi Sahil şeridinde Karadeniz Bölgesi Sahil şeridinde yetişmektedir. Yetiştirme alanı eski ve yeni bölge olmak üzere iki kısımda incelenmektedir.
Eski bölge: Ordu, Giresun, Trabzon, Rize, Artvin illerini kapsamaktadır. Gürcistan sınırından Samsun'a kadar olan bölgeyi içerir. Bu bölge üretim alanının %60'ını kapsar. Bu eski bölgede üretimde geleneksel yöntemlerin kullanımı yaygın olup ürün kalitesi üstündür. Fındık Doğu Karadeniz kıyı şeridi boyunca ana ürün olarak bulunmakta, ekolojik olarak sahilden 30 kilometre kadar içeri ve 750 metre rakıma kadar yayılmıştır. Yine fındık, Doğu Karadeniz bölgesi'nde 3500 köyde yaşayan 400 bin ailenin geçimine katkıda bulunmaktadır.
Özellikle Doğu Karadeniz Bölgesi mevcut ekolojisi dolayısıyla fındık tarımına çok uygundur. Bu bölgede en önemli çeşit “Tombul” olup tarımsal üretim çoğunlukla fındık adına monokültür olarak devam etmektedir. Geleneksel üretim teknikleri hakim olup bahçeler standardizasyondan uzak bir görünüm arz etmektedir. Bu durum aynı zamanda sosyal yapı ile de özdeşleşmiştir.
Yeni bölge: Samsun, Düzce Sakarya, Zonguldak, Sinop, Kocaeli illerini kapsar. Samsun'dan İstanbul'a kadar olan bölge için alır. Fındık bahçeleri son 40-50 yıl içinde dikilmiş ve verim daha yüksektir. Toplam fındık alanlarının %40'ı bu bölgede yer almaktadır. Son 30 yılı bu bölgede üretim alanı hızla artmıştır.
Fındık ağaçları üçüncü zamana kadar uzanan çok eski bir geçmişe sahiptir. Bu zamanda fındık ağacının iki farklı türü bilinmekteydi. Bunlardan birisi dar yapraklı (Corylus insignis herr), diğeri geniş yapraklı (Corylus mac-quarry) türlerdir.
Günümüzde fındıkta yaygın olarak bilinen 15 tür ve alt türler bulunmaktadır. Bu türler, Betulacea familyası, Fagales sınıfı Corylus cinsine aittir. Bu türlerin kromozom sayısı 2n=22 olup diploittir. Corylus cinsi içerisinde 33 kromozomlu veya 23 kromozomlu türler de bilinmektedir.
Türler arasında filogenetik ilişkiler üzerine yapılan moleküller incelemelerde elde edilen bulgular, fındık türlerinin 4 ana grup altında sınıflandırmıştır.
Fındığın bütün türleri Kuzey yarım küre kökenlidir. Bu yarım kürede 37-42 enlem dereceleri arasında yayılmıştır. Önemli fındık türlerinin yayılma alanları şu şekildedir:
Kültür fındık çeşitleri Corylus avellana L. Türüne ait veya bu türlü melez olarak bilinir ve Avrupa fındığı olarak adlandırılır. Türkiye'de ve volkanlardan önemli yayılış alanı bulunan C.colurna L. Tri ise Türk fındığı olarak adlandırılmaktadır
Corylus avellana Linné: günümüzde yaygın yetiştirilen fındık çeşitlerinin kökenini oluşturan bu tür “Avrupa Fındığı”olarak bilinir. Bu tür az veya çok dip sürgünü veren, 3 litre 8 metre yüksekliğinde yüksek çalı formludur. C.avellena L., batıda Portekiz ve irlanda'dan Balkanlar, Anadolu, Kafkasya ve kazakistanı aşarak doğuda ural'a kadar olan coğrafyada ağaçlıklarda ve ağaçlık kenarlarında kendiliğinden yetişmektedir. Kuzeyde Norveç kıyıları üzerinde 68. enleme kadar uzanmakta, güneyde İspanya, Sicilya,Yunanistan, Türkiye, Suriye ve Lübnan'da rastlanmaktadır. C.avellena türüne giren çeşitler, Türkiye, İtalya, Azerbaycan, Gürcistan, ispanya ve Amerika'da geniş bir üretim alanına sahiptir.
Corylus colurna Linné: Türk fındığı olarak bilinen ve doğal olarak yetişen bu tür balkanlardan Afganistan'a kadar olan bölgede, Anadolu ve kafkasya'dan geçerek yayılmıştır. Bu fındık, 30 metre yüksekliğe ulaşabilen piramit şeklinde dallı bir ağaççısı türdür. Açık, yoğun ve pürüzlü kabuğu, derin bir şekilde yarıktır. Küçük boyutta oval meyvesinin kabuğu çok kalın ve tabanı da çok geniştir. Meyvesi, derin bir şekilde, fazla sayıda, uzun, dar bir şekilde uzun tüylü, dilimlere ayrılmış bir zuruf içerisinde sıkışmıştır. Güçlü kök sistemi, oldukça Kuru ve hatta Çakıllı topraklarda büyümesine olanak sağlamaktadır. Diğer türlere kıyasla kireçli topraklara dayanıklıdır. Bu tür dip sürgüsü oluşturmaması bakımından öne çıkmakta olup dip sürgünü oluşturan genotipler de bulunmaktadır. Bu tür içerisinde lif sürgünü oluşturmayan pek çok genotipin bulunması, kuvvetli büyümesi ve dik gövde oluşturulması özelliği ile anaç çalışmaları bakımından dikkat çekmektedir. Ülkemizde Bolu ve Kastamonu'da yaygın olarak bulunmaktadır. Ayrıca Oğuzlar Pınarbaşı, Tavşanlı gibi Kuzey yörelerde de varlığı bilinmektedir.
Corylus maxima Miller: bu oldukça güçlü bir türdür (3 ile 6 metre boyunda çalı formunda), balkanlarda, Anadolu'da ve kafkasya'da yetişmektedir. Çok fazla dip sürgünü üretir, gövde çatallıdır, yaprakları geniş ve yuvarlak bir nokta boru şeklinde açılmayan uzun zuruf ile sarılmış uzun meyvelere genellikle 3 ile 6 arasında meyve e oluşan çotanaklar şeklindedir. Meyveler genellikle uzun, embe zarla kaplı fındık içi küçük olup lezzet yönünden iyidir.
Corylus maxima türü içerisinde beyaz zarlı, yeşil yapraklı; kırmızı zarlı, büyüme başlangıcında koyu yeşil sonra kızaran yapraklı, yaprakları ilkbaharda önce koyu kırmızı, yazın koyu yeşile dönen yapraklı olmak üzere farklı formları vardır.
Corylus chinensis Franchet: 40 metre yüksekliğe ulaşabilen, bu güçlü bir ağaçtır. Orta Çin'de 2000 metre yüksekliğe kadar olan bölgelerde yetişmektedir. Bu tür meyvesi bir buçuk santimetreden büyük değildir. Ağaç habitusu daha az piramidi anımsatan bir görünüm sunmakta ve zurufu derin bir şekilde dar, tepesi parçalı dilimlere bölünmesine rağmen boru şeklindedir. Dişi ebeveyn olarak kullanılan C.chinensis,C.avellana ile melezlendiğinde dip sürgüne oluşmayabilir, elde edilen melez bireyler de genellikle güçlü büyümektedir.
Corylus americana Walter: Kuzey Amerika kökenli bu tür, Maine ve Ontario eyaletlerinden güneyde Georgia ve Missiouri; batıda Minnesota, Kansas ve Oklahoma eyaletlerine kadar yayılmaktadır. Çalı görünümünde olan bu türün boyu 3 metreyi geçmez ve zayıf bir ağaçtır. Sert ve kalın kabuklu meyvelerin tabanı gelişmiştir. Meyveler gelişmiş 2 yaprakçıklı zurufun içerisinde sarılmıştır. ABD'nin kuzeyinde düşük sıcaklıklara dayanıklıdır. Bu tür, oregon'da corvallis’te OSU’ nde melezleme ile değişik tür geliştirme programları çerçevesinde Eastern Filbert Blight’ de dirençli genel olarak kullanılmaktadır.
Corylus cornuta Marshall: bu tür Kuzey Amerika'da çok geniş bir yayılma alanına sahiptir. Kuzeyde Washington güneyde Florida ve kaliforniya'ya kadar uzanan alanlarda, orman içerisinde yer alır. Ağaç gücü zayıftır, boyu nadiren 3 metreye aşan bu tür iç içe girmiş sık dallanma ve çok kıvrık bir gül uzun zurufu ile karakterize edilmektedir. Genellikle meyvesi ince kabuklu ve meyvesinin tabanı küçük çaplıdır. Sert kışlara iyi adapte olan türler elde etmek için Corylus avellana ile çaprazlamada dişi gen taşıyıcısı olarak kullanılmaktadır.
Corylus heterophylla Fisher: bu türe, Çin'in kuzeybatısında, Doğu sibirya'da, mançurya ve Kore'de küçük ormanlarda rastlanmaktadır. Çin'in orta ve batı kesimlerinde yetişen C.heterophylla var. sutchuensis, ve Çin'in kuzeybatısında bulunan C.heterophylla var.yunnansis bu türün daha güneyde olan şekilleridir. C.heterophylla var.yunnansis türü, çok nadiren 3 metrenin üzerine çıkan boyları, tüylü dalları ve inceltilmiş çift bölmeli yaprakları ile küçük ağaç şeklindedir. Bu yapraklar kış boyunca ağacın üzerinde durmakta, çiçeklenmeden sonra tomurcukların açılması yaklaştığında dökülmektedirler. Bu tür kış soğuklarına dayanıklıdır (eksi 45 dereceye kadar). Çiçeklenmesi çok geç olur ve verimliliği iyidir. Meyvelerinin kabuğu donuk, beyazla kirli sarı renkte ve kalındır. Bu tür, son zamanlarda soğuk, kırsal ve kurak alanlarda yetiştiricilik için C.avellana ile çaprazlamada dişi ebeveyn olarak kullanılmaktadır.
Corylus sieboldiana Blume: bu tür, Japonya'da yaygındır. C.sieboldiana var.mandshurica Çin'in kuzeydoğusu, mançurya ve Kore'de rastlanan onun bir alt türüdür. Bu fındık türünün boyu 2 ile 5 metre arasında değişen yüksek çalı formludur. Dişi çiçekleri koyu kırmızı çok uzun tepecikleri ile dikkat çekmektedir. Genellikle koni şeklinde düz tabanlı küçük çaptaki meyvesi, tüp şeklinde, çok kıvrık, üst kısma çok daralmış ve olgunlaştığında açılmayan bir zuruf ile sarılmıştır.
Dünyada üretilen fındık rekolitesinin hemen hemen tamamını kapsayan 20 kadar türün dışında süs bitkisi olarak ilgi çeken 5 tane daha türden de söz edilebilir:
Fındık hakkında bilgiler için bağlantıya gidin.
